Tinh hoa hồn gốm Phù Lãng

Phú Lãng đã trở thành một thương hiệu như Bát Tràng về sản phẩm gốm sứ. Tuy nhiên, nhờ khoảng cách từ trung tâm đô thị, phần lớn khung cảnh nguyên sơ cũng như sản xuất truyền thống đã di chuyển về phía trước trong nhiều thế kỷ mà không bị thương mại hóa quá mức. Qua thời gian, chỉ còn lại một vài gia đình tiếp tục truyền thống của họ. Sân được đóng gói bằng củi và đất sét. Trong nhà, có một bộ sưu tập đồ gốm lớn, từ bình hoa đến chậu trà. Bát Tràng đặc biệt nhờ sự đơn giản của nó: từ phong cách trang trí đến màu nâu tự nhiên của đất sét. Dân làng rất thân thiện: họ sẽ đưa bạn đến và cho bạn một chuyến đi nhanh để xem hoạt động của họ diễn ra như thế nào.

Nằm bên con sông Cầu thơ mộng, không nhộn nhịp, ồn ã như làng gốm Bát Tràng (Hà Nội), Phù Lãng trong mắt du khách là sự mộc mạc với những ngôi nhà gạch đỏ, mái gói đỏ rêu phong. Hai bên con đường trong làng những dãy chum vại, đồ gốm gia dụng… được xếp gọn gàng. Làng Phù Lãng gần như nhà nào cũng làm gốm và đi đến đâu cũng nghe tiếng máy quay bàn gốm cùng những người thợ cần mẫn làm việc như dồn hết tinh hoa của mình vào các sản phẩm.

Bình gốm

Theo sách Kinh Bắc - Hà Bắc, ông tổ nghề gốm Phù Lãng là Lưu Phong Tú. Vào cuối thời Lý, ông được triều đình cử đi sứ sang Trung Quốc. Trong thời gian đó, ông học được nghề làm gốm và truyền dạy cho người trong nước. Ban đầu, nghề này được truyền vào vùng dân cư đôi bờ sông Lục Đầu sau đó chuyển về vùng Vạn Kiếp (Hải Dương). Vào khoảng đầu thời Trần (thế kỷ XIII) nghề được truyền đến đất Phù Lãng Trung. Bà Trần Thị Giảng, năm nay hơn 70 tuổi, cho biết từ nhỏ đã thấy cả làng làm nghề gốm và bán đi khắp nơi. Lò gốm của gia đình bà cũng đã có hơn 100 năm tuổi: “Tôi làm gốm từ năm 13 tuổi, lúc đó đã biết vần đất và tước gôm cho thành hình. Ngày xưa nhà tôi làm chum. Ngày xưa làm gốm vất vả hơn, giờ có máy thì có bàn quay gốm bằng điên, trước đây phải quay bằng tay và làm đất bằng tay.”

Nếu gốm Thổ Hà lấy chất liệu từ đất sét xanh, Bát Tràng là sét trắng, thì gốm Phù Lãng lại có màu hồng đỏ gạch được tạo nên từ đất đỏ lấy từ chính địa phương minh. Anh Phạm Văn Thành, một nghệ nhân ở xóm Chùa, thôn Phấn Trung, xã Phù Lãng, cho biết: Sản phẩm Gốm Phù Lãng gồm 3 loại hình: Gốm dùng trong tín ngưỡng như: tượng Phật, lư hương và các đồ thờ cúng…Gốm gia dụng bao gồm những sản phẩm phục vụ cho đời sống hàng ngày của người dân như lọ, bình, ang, chum, vại, ống điếu, bình vôi… Gốm trang trí gồm lọ cắm hoa, bình trang trí, tranh gốm với những hình ảnh phong cảnh và sinh hoạt đặc trưng của làng quê Việt, ngoài ra còn các tạo hình khác như người, vật, nhà cửa… Theo anh Phạm Văn Thành “Đặc thù của gốm Phù Lãng là gốm thô và không dùng đến máy móc, khuôn in. Tất cả đều được làm bằng tay và nước men do mình tự chế và do độ nóng của lượng củi đốt.”

Khâu quan trọng nhất để có một sản phẩm gốm Phù Lãng đạt yêu cầu là kỹ thuật nung. Tuy gần vùng đất than Quảng Ninh nhưng ở Phù Lãng người ta vẫn sử dụng phương pháp truyền thống đó là dùng củi để nung gốm, nhờ sự biến nhiệt khác nhau tạo ra những vết táp trên bề mặt gốm mà không phương pháp nào có thể thay thế. Xương đất sét có màu hồng nhạt, khi nung ở nhiệt độ cao, xương gốm chuyển màu gan gà, với hai màu men chủ đạo là nâu vàng và nâu đen. Anh Phạm Văn Thành chia sẻ: nếu vẻ đẹp của gốm Bát Tràng là sự đa dạng về nước men, nét vẽ tinh tế, thì hồn cốt của gốm Phù Lãng được tạo nên từ sự dân dã, mộc mạc của nước men da lươn này. Dáng của gốm Phù Lãng mộc mạc, thô phác nhưng khỏe khoắn, chứa đựng vẻ đẹp nguyên sơ của đất với lửa. Đó cũng là thứ làm nên sức hút đặc biệt của gốm Phù Lãng: “Lò nung của gốm Phù Lãng khác so với những làng gốm khác… Như gốm Đông Triều (Quảng Ninh) thì là gốm xứ cao lanh, thì cần nhiệt độ cao; làng gốm Bát Tràng thì gốm sứ, được nung bằng ga và được đo bằng ga. Lò nung của Phù Lãng thì được người thợ theo dõi bằng mắt thường và kinh nghiệm của mình chứ không phải ai cũng nung được. Nâng nhiệt lên cao quá hoặc hạ thấp nhiệt quá thì cũng không được… Toàn bộ bằng mắt và cảm nhận. Khi tôi nhìn vào lo, thấy gồm được nung trong và nhìn độ men bóng sáng và khi đạt 1200 độ thì trong suốt. Để có một mẻ gốm thì tôi trực từ sáng khi bắt đầu nổi lửa đến chiều tối ngày mai. Khi nung được 24 tiếng thì bắt đầu tăng nhiệt và thêm 24 tiếng nữa chia thành nhiều giai đoạn để nâng nhiệt.”

Sản phẩm tinh hoa

Đến nay, các mặt hàng gốm của Phù Lãng đã phát triển khá đa dạng với nhiều loại sản phẩm và được người tiêu dùng trong nước và nước ngoài ưa chuộng. Sản phẩm gốm mỹ thuật của Phù Lãng hiện nay cũng đã được nhiều doanh nghiệp đến từ Nhật Bản, Hàn Quốc, Canada, Italia… đặt hàng với số lượng không hề nhỏ. Đặc biệt mặt hàng gốm trang trí của Phù Lãng rất được khách hàng quốc tế yếu thích bởi nét đặc trưng là sử dụng phương pháp đắp nổi theo hình thức chạm bong, mà người Phù Lãng gọi là chạm kép các đề tài truyền thống như: tứ linh (Long, lân, quy, phụng), cảnh sinh hoạt và phong cảnh làng quê… Nhờ vậy, đời sống của người dân Phù Lãng đã có sự đổi thay rõ rệt, thu nhập của người dân hiện đạt trên 15 triệu đồng/người/năm.

Gìn giữ và phát triển nghề truyền thống của mình, các gia đình ở Phù Lãng luôn chú trọng việc dạy nghề cho thế hệ trẻ và khuyến khích con em mình học các trường mỹ thuật để phát huy hơn nữa tinh hoa của làng nghề, cũng như sáng tạo nghệ thuật tạo hình khối, hoa văn cho sản phẩm. Anh Phạm Văn Hoàng, năm nay 24 tuổi nhưng đã có 11 năm làm gốm và tốt nghiệp trường Đại học Mỹ Thuật Hà Nội, cho biết: “Tôi sinh ra và lớn lên ở đây nên thực sự rất yêu nghề làm gốm vì đây cũng là nghề được cha ông để lại và cũng nghĩ rằng đây cũng là một nghề tôi có thể kiếm sống sau này. Hiện tôi làm mỹ thuật, tạo hình khối cho sản phẩm và vào men. Tôi sẽ cố gắng gìn giữ nghề của gia đình và quê hương và phát triển gốm Phù Lãng hơn nữa.”

Hôm nay, Phù Lãng là điểm thu hút khách du lịch phổ biến, thu hút cả du khách Việt Nam và nước ngoài. Họ đến để khám phá ngôi làng và đồ gốm của nó. Đến Phú Lãng và tự làm một sản phẩm của riêng mình để tặng cho người bạn yêu như một món quà lưu niệm. Thợ gốm Phù Lãng luôn ở đó để chào đón bạn.